...فضیلت تهجد و قیام لیل و گریه و ندبه از خوف خدا و شوق او - جل جلاله - و نماز شب را اگر بخواهى، اخبار و آیات وارده در این باب کفایت مى‏کند.
و أنا أذکر منها سطراً تذکره لمن أراد أن یتذکر.
و من مختصرى از آن احادیث را ذکر مى‏کنم تا سبب یادآورى باشد براى کسانى که طالب آنند.
منها ما روى عن الباقر (علیه السلام) أنه کان مما أوحى الله تعالى الى موسى بن عمران (علیه السلام): کذب من زعم أنه یحبنى و اذا جنه اللیل نام عنى؛ یابن عمران! لو رأیت الذین یقومون لى فى الدجا و قد مثلت نفسى بین أعینهم یخاطبونى و قد جللت عن المشاهده و یکلمونى و قد عززت عن الحضور؛ یابن عمران! هب لى من عینک الدموع و عن قلبک الخشوع و من بدنک الخضوع ثم ادعنى فى ظلم اللیالى تجدنى قریباً مجیباً.⁽¹²⁵⁾
از جمله روایات درباره شب زنده دارى، روایتى است که از امام باقر (علیه السلام) نقل شده که فرمود: از آنچه خداوند متعال به حضرت موسى (علیه‏ السلام) وحى کرد این است که فرمود: دروغ مى‏گوید کسى که مى‏پندارد که مرا دوست مى‏دارد و زمانى که تاریکى شب او را در آغوش مى‏کشد از من غافل شده و مى‏خوابد؛ اى پسر عمران! اگر مشاهده کنى کسانى را که در دل شب به خاطر من از خواب برمى‏خیزند در حالى که من حقیقت خود را بر آنان ممثل ساخته‏ام و با من سخن مى‏گویند از روى حضور (گویا مرا مى‏بیند) هر چند من عزیزتر از آنم که نزد کسى حضور (حسى و مادى) یابم. اى پسر عمران! ببخش براى من، از دیده‏ات اشک و از دلت خشوع و از بدنت خضوع و آن‏گاه در تاریکى‏هاى شب مرا بخوان که خدایت را نزدیک و پاسخگو خواهى یافت.
روى عن النبى (صلى‏الله علیه و آله و سلم): ان شرف المؤمن صلاته باللیل.⁽¹²⁶⁾
از حضرت رسول (صلى‏الله علیه و آله و سلم) روایت شده که فرمود: شرافت مؤمن، به نماز شب خواندن اوست.
و روى: اذا جمع الله الأولین و الآخرین نادى مناد لیقم الذین (تتجافى جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفاً و طمعاً)⁽¹²⁷⁾ فیقومون و هم قلیل ثم یحاسب الناس من بعدهم.⁽¹²⁸⁾
روایت شده: هنگامى که خداوند متعال اولین و آخرین را گرد آورد، نداگرى ندا مى‏دهد کسانى که پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى‏شود (و به پا مى‏خیزند و رو به درگاه خدا مى‏آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مى‏خوانند پس اینک به پا خیزند کسانى که اندک هستند، و پس از آنکه به حساب آنان رسیدگى شد، به حساب مردم رسیدگى خواهد شد.
و فى الصحیح، عنه (صلى‏الله علیه و آله و سلم): ان فى جنه عدن شجره تخرج منها خیل أبلق مسرجه بالیاقوت و الزبرجد ذوات أجنحه لا تروث و لا تبول، یرکبها اولیاء الله فیطیر بهم فى الجنه حیث شاؤا قال فینادیهم أهل الجنه: یا اخواننا، ما أنصفتمونا! ثم یقولون: ربنا بماذا نال عبادک منک هذه الکرامه الجمیله دوننا؟ فینادیهم ملک من بطنان العرش: انهم کانوا یقومون اللیل و کمنتم تنامون و کانوا یصومون و کنتم تأکلون و کانوا یتصدقون بمالهم لوجه الله تعالى و أنتم تبخلون و کانوا یذکرون الله کثیراً لا یفترون و کانوا یبکون من خشیه ربهم و هم مشفقون.⁽¹²⁹⁾
در روایت صحیحى از رسول اکرم (صلى‏الله علیه و آله و سلم) آمده است که فرمودند: در بهشت عدن، درختى است که از آن اسب‏هاى ابلق (یعنى سیاه و سفید) با زین‏هایى از یاقوت و زبرجد و داراى بال‏ها بیرون مى‏آیند، نه سرگینى از آنها خارج مى‏شود و نه ادرارى. اولیاء الله بر آنها سوار مى‏شوند و به هر جاى بهشت که بخواهند به وسیله آن اسب‏ها پرواز مى‏کنند. اهل بهشت (وقتى چنین مقاماتى از آنها مشاهده مى‏کنند) خطاب‏ مى‏کنند که اى برادران ما، این راه انصاف نیست که با ما در پیش گرفتید! سپس عرض مى‏کنند: اى پروردگار ما، این بندگانت چگونه به این کرامت زیبا دست یافته‏اند و ما از آن محروم مانده‏ایم؟! در این هنگام فرشته‏اى از داخل عرض ندا مى‏دهد: آنان شب زنده‏دارى مى‏کردند در حالى که شما خوابیده بودید؛ آنان روزه (مستحبى) مى‏گرفتند در حالى که شما مشغول خوردن بودید؛ آنان مال خود را به خاطر خداى تعالى صدقه مى‏دادند در حالى که شما بخل مى‏ورزیدید؛ آنان بسیار به یاد خدا بودند و همواره ذکر خداى مى‏گفتند (در حالى که شما در این خصوص سستى و کوتاهى مى‏کردید)؛ آنان از ترس و خشیت پروردگار اشک مى‏ریختند و همواره در حالت بیم به سر مى‏بردند.
روى أنه کان مما ناجى الله به داود (علیه السلام): یا داود! و علیک بالاستغفار فى دلج اللیل الى الأسحار، یا داود! اذا جن علیک اللیل فانظر الى ارتفاع النجوم فى السماء و سبحنى و أکثر من ذکرى حتى أذکرک، یا داود! ان المتقین لا ینامون لیلهم الا بصلاتهم لى⁽¹³⁰⁾ و لا یقطعون نهارهم الا بذکرى، یا داود! ان العارفین کحلوا أعینهم بمرود السهر و قاموا لیلهم یسهرون، یطلبون بذلک مرضاتى، یا داود! انه من یصلى باللیل و الناس نیام یرید بذلک وجهى، فانى آمر ملائکتى: أن یستغفروا له و تشتاق الیه جنتى و یدعو له کل رطب و یابس.⁽¹³¹⁾
روایت شده که از جمله نجواهاى خداوند متعال با حضرت داود (علیه السلام) این بود که فرمود: اى داود! بر تو باد به استغفار کردن در دل شب تا سحرگاهان، اى داود! زمانى که تاریکى شب تو را در برگرفت پس نگاهى به صعود ستارگان در آسمان، بینداز و مرا تسبیح گو و بسیار به یاد من باش تا من نیز به یاد تو باشم. اى داود! همانا پارسایان، شب‏هایشان را نخوابند مگر اینکه نماز براى من به جاى آورند و روزهایشان را سپرى نکنند مگر اینکه به یاد و ذکر من مشغول باشند، اى داود! همانا عارفان سرمه شب‏زنده‏دارى را به چشم‏هایشان کشیده‏اند و شب را به بیدارى سپرى مى‏کنند و به این وسیله خواهان خشنودى من هستند.
اى داود! همانا کسى که در دل شب نماز گزارد در حالى که مردم درخوابند و از این عبادت نیز قصدش من باشم، پس به فرشتگانم امر مى‏کنم که براى چنین کسى طلب بخشش کنند و بهشت من نیز مشتاق دیدار او خواهد بود، پس هر تر و خشکى براى او دعا خواهد کرد.
و عن ابن مسعود، قال رسول الله (صلى‏الله علیه و آله و سلم): حسب الرجل من الخیبه أن یبیت لیله لا یصلى فیها رکعتین و لا یذکر الله فیها حتى یصبح، فقیل: یا رسول الله (صلى‏الله علیه و آله و سلم)، ان فلاناً نام البارحه عن ورده حتى أصبح⁽¹³²⁾ و قال: ذلک رجل بال الشیطان فى أذنه فلم یستیقظ.⁽¹³³⁾
از ابن مسعود روایت شده که رسول خدا (صلى‏الله علیه و آله و سلم) فرمود: همین زیان و خسران مرد را بس که شب را به صبح رساند و دو رکعت نماز در آن نخواند ذکر خدا ننماید تا اینکه صبح گردد. پس عرض شد: یا رسول الله، فلانى دیشب تا صبح در خواب بود و ورد و ذکرى که داشت از او فوت شد، پیامبر فرمود: او مردى است که شیطان به گوش او بول کرده که بیدار نگشته است.
و روى عنه (صلى‏الله علیه و آله و سلم): و ما نام اللیل کله أحد الا بال الشیطان فى أذنیه و جاء یوم القیامه مفلساً و ما من أحد الا و له ملک یوقظه من نومه کل لیله مرتین یقول: یا عبدالله! أقعد لتذکر ربک، ففى الثالثه ان لم ینتبه یبول الشیطان فى أذنه.⁽¹³⁴⁾
و از رسول اکرم (صلى‏الله علیه و آله و سلم) روایت شده که فرمودند: هیچ‏کس تمام شب را با خواب سپرى نمى‏کند مگر اینکه شیطان در دو گوش او بول کند و روز قیامت چنین کسى مفلس و تهیدست حضور خواهد یافت و احدى نیست مگر اینکه فرشته‏اى او را هر شب دوبار بیدار مى‏نماید و مى‏گوید: اى بنده خدا! از خواب برخیز و بنشین تا یاد و ذکر خدا نمایى و در بار سوم اگر برنخاست شیطان در گوش او بول مى‏کند.
و روى أن البیوت التى یصلى فیها باللیل و یتلى فیها القرآن، تضى‏ء لأهل السماء کما یضى‏ء الکواکب الدرى لأهل الارض.
و روایت شده که همانا خانه‏هایى که در آنها نماز گزارده شود و قرآن‏ تلاوت شود، براى اهل آسمان نورافشانى مى‏کند، همانگونه که ستاره درخشان براى اهل زمین مى‏درخشد و نورافشانى مى‏نماید.
و انه قال فى وصیته لأمیرالمؤمنین - علیهما الصلاه و السلام - و علیک بصلاه اللیل (و کرر ذلک ثلاثاً).⁽¹³⁵⁾
و در وصیت پیامبر به امیرالمؤمنین - علیهما الصلاه و السلام - است که فرمود: بر تو باد به نماز شب! (این جمله را سه بار تکرار فرمودند). ⁽¹³⁶⁾
و قال (صلى‏الله علیه و آله و سلم): ألا ترون الى المصلین باللیل و هم أحسن الناس وجوهاً لأنهم خلوا باللیل لله سبحانه فکساهم من نوره.⁽¹³⁷⁾
پیامبر (صلى‏الله علیه و آله و سلم) فرمودند: آیا نمى‏بینید نماز شب‏خوانان را که چهره‏هایشان از همه مردم زیباتر و جذاب‏تر است؟ علتش آن است که آنان شب‏ها با خداى سبحان خلوت مى‏نمایند، پس خداوند متعال هم لباس نورانى بر آنان مى‏پوشاند.
و سئل الباقر (علیه السلام) عن وقت صلاه اللیل، فقال: هو الوقت الذى جاء عن جدى رسول الله (صلى‏الله علیه و آله و سلم) أنه قال: ان لله تعالى منادیاً ینادى فى السحر هل من داع فأجیبه؟ هل من مستغفر فأغفر له؟ هل‏ من طالب فأعطیه؟ ثم قال: هو الوقت الذى وعد فیه یعقوب بنیه أن یستغفر لهم و هو الذى مدح فیه المستغفرین، فقال: (و المستغفرین بالأسحار⁽¹³⁸⁾ )؛ ان صلاه اللیل فى آخره أفضل من أوله و هو وقت الاجابه و الصلاه فیه هدیه المؤمن الى ربه، فأحسنوا هدایاکم الى ربکم یحسن الله جوائزکم فانه لا یواظب علیها الا مؤمن صدیق.⁽¹³⁹⁾
از امام باقر (علیه السلام) از وقت نماز شب سؤال شد، فرمود: وقت آن همان است که از جدم رسول خدا (صلى‏الله علیه و آله و سلم) رسیده است که فرمودند: همانا براى خداوند متعال منادى هست که هنگام سحر ندا مى‏دهد که آیا دعا کننده‏اى هست تا اجابت نمایم؟ آیا استغفار کننده‏اى هست تا مورد بخشش قرار دهم؟ آیا درخواست کننده‏اى هست تا به او عطا نمایم؟ سپس فرمود: همان وقتى است که حضرت یعقوب (علیه السلام) به فرزندانش وعده داد تا براى آنان طلب غفران و بخشش نماید، همان وقتى است که استغفار کنندگان در آن مورد مدح و ستایش قرار گرفته‏اند، و در سحرگاهان، استغفار مى‏نمایند .
همانا نماز شب در آخر وقت، افضل از اول وقت آن است و آن وقت اجابت دعاهاست و نماز در آن موقع، هدیه مؤمن به پروردگارش است؛ پس هدیه‏هاى خودتان را جهت تقدیم به پیشگاه خداوند متعال، نیکو نمایید تا خداى تعالى نیز جایزه‏هاى شما را نیکو نماید که مواظبت بر آن نمى‏کند مگر مؤمن راستگو. .
و روى أنه تعالى أوحى الى بعض الصدیقین أن لى عباداً من عبادى یحبوننى فأحبهم و یشتاقون الى فأشتاق الیهم و یذکروننى و أذکرهم و ینظرون الى و أنظر الیهم وان حذوت طریقهم أحببتک و ان عدلت عنهم مقتک قال: یا رب و ما علامتهم؟ قال: یراعون الظلال بالنهار کما یراعى الراعى الشفیق غنمه و یحنون الى غروب الشمس کما یحن الطیر الى و کره عند غنمه و یحنون الى غروب الشمس کما یحن الطیر الى و کره عند الغروب فاذا جنهم اللیل و اختلط الظلام و فرشت الفروش و نصبت الأسره و خلا کل حبیب بحبیبه نصبوا الى أقدامهم و افترشوا الى وجوههم و ناجونى بکلامى و تملقوا الى بانعامى فبین صارخ و باک و متأوه و شاک و بین قاعد و قائم و راکع و ساجد بعینى ما یتحملون من أجلى و بسمعى ما یشتکون من حبى أول ما اعطیهم ثلاث: أقذف من نورى فى قلوبهم فیخبرون عنى کما أخبر عنهم؛ و الثانیه: لو کانت السموات و الأرض و ما فیها فى موازینهم لأستقللتها لهم؛ و الثالثه: أقبل بوجهى علیهم فترى من أقبلت بوجهى علیه یعلم أحد ما أرید أن أعطیه؟
روایت شده که خداوند متعال به یکى از صدیقان، وحى فرمود که مرا بندگانى است که از میان بندگانم که آنان مرا دوست مى‏دارند و مشتاق من‏اند و من هم مشتاق آنان هستم، آنان به یاد من‏اند و من نیز به یاد آنان، ایشان به من مى‏نگرند و من هم به آنها؛ و اگر تو قدم در راه آنان نهادى، من دوستدار تو خواهم بود. اگر از راه آنها عدول نمایى، تو را دشمن خواهم داشت.
آن بنده خدا عرض کرد: پروردگارا، نشان آنها چیست؟ فرمود: همان‏گونه که چوپان مهربان به دنبال گله خود است، آنان نیز تمام روز به دنبال سایه‏ها هستند تا ببینند کى روز به پایان مى‏رسد و به غروب آفتاب آن‏چنان علاقه‏مندند که پرنده به هنگام غروب به آشیانه خود؛ پس چون شب آنان را فرا گرفت، و تاریکى‏ها درهم آمیخت و بسترها گسترده شد و تختخواب‏ها آماده گشت و هر دوستى با دوست خود خلوت گزید؛ در این هنگام آنان قدم‏هاى خود را در پیشگاه من راست مى‏نمایند و سرپا مى‏ایستند و صورت‏هایشان را به سوى من فرش زمین مى‏نمایند و با کلام من با خود من مناجات مى‏کنند و چاپلوسى و تملق مى‏گویند با انعام من، گاهى ناله مى‏کنند و گاهى اشک جارى مى‏سازند و اگاهى آه سوزناک مى‏کشند و گاهى شکوه و شکایت مى‏نمایند، آنان در طول شب یا نشسته‏اند یا ایستاده؛ و یا در رکوع‏اند و یا سجود؛ من مشاهده مى‏کنم که آنان به خاطر من چه مى‏کشند! و مى‏شنوم که چه شکایت‏ها از عشق من مى‏نمایند! نخستین چیزى که به آنان عطا مى‏کنم سه عنایت است: از نور خودم به دل‏هایشان مى‏اندازم تا با آن نور از من آگاه گردند همان‏طور که من از آنان آگاه هستم و دوم آنکه اگر آسمان‏ها و زمین و آنچه که در زمین است در ترازوى اعمال آنان قرار گیرد، من آنها را براى آنان کم و ناچیز مى‏شمارم؛ و سوم آنکه من رویاروى آنان مى‏شوم، اگر من با کسى رویارو شدم به نظرت کسى مى‏داند که من چه مى‏خواهم به او عنایت کنم؟
و روى عن بعض العابدین یقول: رأیت فى منامى کأنى على شاطى‏ء نهر یجرى بالمسک الأذفر و على حافیته شجر من اللؤلؤ و قصب الذهب و اذا بجوار مزینات لا بسات ثیاب السندس کان وجوههن الأقمار و هن یقلن: سبحان المسبح بکل لسان سبحانه، سبحان الموجود فى کل مکان سبحانه، سبحان الدائم فى کل الأزمان سبحانه، فقلت من أنتن؟ فقلن:

‏ فقلت: بخ بخ لهؤلاء القوم من هم؟!
فقلن: هؤلاء المتهجدون باللیل بتلاوه القرآن و الذاکرون الله کثیراً فى السر و الاعلان، المنفقین المستغفرین بالأسحار.⁽¹⁴¹⁾
یکى از عابدها مى‏گوید: به خواب دیدم که گویا در کنار نهرى هستم که مشک خوشبو در آن جارى است و در دو طرف آن نهر، درختى از لؤلؤ و نى‏هاى طلایى روییده بود. و ناگهان کنیزانى دیدم که خود را با زیور آراسته‏اند و لباس‏هایى از جنس سندس و حریر دربرکرده‏اند و صورت‏هایشان مانند ماه مى‏درخشد و مى‏گویند: منزه است خدایى که به هر زبان تسبیح گفته شده است، منزه و پاک است او؛ منزه است خدایى که در همه جا هست، پاک است او؛ منزه است خدایى که در هر زمانى‏ جاویدان است، پاک است او.
گفتم شما کى هستید؟ آن کنیزان گفتند:
خداى مردم و پروردگار محمد (صلى‏الله علیه و آله و سلم) ما را براى مردمى آفریده است که شب‏ها به پا مى‏خیزند و با پروردگار جهانیان و خداى خودشان به مناجات مى‏پردازند در حالى که مردم در خواب‏اند، اشک از دیدگان این شب‏زنده‏داران جارى است.
گفتم: خوشا به سعادت آنان! این قوم چه کسانى‏اند؟ گفتند کسانى هستند که در دل شب با تلاوت کردن قرآن به تهجد مى‏پردازند و خداوند را در عیان و نهان بسیار یاد مى‏کنند و انفاق کنندگان و استغفارکنندگان در هنگام سحر هستند.
فانظر یا أخى الى ماورد فى أن لله تعالى ملکاً یقال له الداعى فاذا دخل شهر رجب ینادى هذا الملک کل لیله منه الى الصباح: طوبى للذاکرین، طوبى للطائعین، یقول الله تعالى: أنا جلیس من جالسنى، مطیع من أطاعنى و غافر من استغفرنى .⁽¹⁴²⁾
اى برادر، خوب دقت کن در روایتى که مى‏گوید: براى خداى تعالى فرشته‏اى است که او را داعى گویند و چون ماه رجب فرا مى‏رسد این فرشته هر شب تا صبح ندا مى‏دهد که: خوشا به حال آنان که به یاد خدا هستند و خوشا به حال کسانى که فرمانبردار اویند، خداى تعالى مى‏فرماید: من همنشین کسى هستم که با من همنشین باشد، اجابت کننده کسى هستم که اطاعت کننده من باشد و آمرزنده کسى هستم که از من طلب آمرزش و غفران نماید.
125)ارشاد القلوب، 1/183.
126)بحار الانوار، 75/109.
127)سوره سجده (32)، آیه 16.
128)ارشاد القلوب، 1/173.
129)ارشاد القلوب دیلمى، 1/173.
130)الى (ارشاد القلوب).
131)ارشاد القلوب دیلمى، 1/174.
132)یصبح (نسخه بدل).
133)ارشاد القلوب، 1/178.
134)ارشاد القلوب، 1/181.
135)بحار الانوار، 87/157.
136)بحار الانوار، 87/157.
137)بحار الانوار، 87/159.
138)سوره آل عمران (3)، آیه 17.
139)ارشاد القلوب، 1/182.
140)تسرى حمول (ارشاد القلوب، 1/179).
141)ارشاد القلوب، 1/178.
142)اقبال الاعمال ابن طاوس، ص 118، اعلمى، بیروت.